Ποια πρόσωπα βλέπουν τα παιδιά στις ιστορίες που τους αφηγούμαστε; Ποιοι χαρακτήρες τους μοιάζουν, και ποιοι τους υπενθυμίζουν – ακόμη και σιωπηλά – ότι για να ανήκουν, πρέπει να αλλάξουν; Στην παιδική λογοτεχνία, το φύλο δεν είναι απλώς βιολογικό χαρακτηριστικό· είναι αφήγηση. Είναι οι λέξεις, οι εικόνες και οι ρόλοι που διαμορφώνονται κοινωνικά και αναπαράγονται, συχνά, μέσα από φαινομενικά αθώες σελίδες.
Κι ενώ ολοένα και περισσότεροι τίτλοι διεκδικούν τον χαρακτηρισμό «χωρίς στερεότυπα», η πραγματική ελευθερία – εκείνη που αναγνωρίζει τη ρευστότητα της ταυτότητας και αποδομεί τα δίπολα – παραμένει σπάνια.

 Το φύλο ως αφήγηση
Όπως επισημαίνει η Irene Biemmi,¹ τα παιδικά βιβλία και τα σχολικά εγχειρίδια διαμορφώνουν βαθιά ριζωμένες αναπαραστάσεις για το τι σημαίνει να είσαι «αγόρι» ή «κορίτσι». Δεν λειτουργούν απλώς ως ψυχαγωγία ή μάθηση, αλλά ως φορείς «συμβολικών λεξιλογίων» που μεταφέρουν πρότυπα, κανονικότητες και προσδοκίες – συχνά χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε.

Η παγίδα των “αντιστροφών”

Πολλά σύγχρονα βιβλία προβάλλονται ως απελευθερωμένα, αλλά στην πράξη απλώς αντιστρέφουν τους ρόλους: το κορίτσι γίνεται γενναία, το αγόρι ευαίσθητο. Οι ρόλοι όμως παραμένουν έμφυλοι. Όπως τονίζει η Anna Sabatini,² η απάλειψη του σεξισμού στη γλώσσα δεν αρκεί· χρειάζεται ριζική μετατόπιση στον τρόπο που αφηγούμαστε.

Τι σημαίνει πραγματικά “χωρίς στερεότυπα”

Ένα βιβλίο απαλλαγμένο από έμφυλα στερεότυπα δεν περιορίζεται στην αποφυγή της αναπαραγωγής ρόλων. Πηγαίνει βαθύτερα:

• αποδομεί τη δυαδικότητα των φύλων και προτείνει πιο σύνθετες ταυτότητες,
• δίνει φωνή στο αόρατο, στο απρόβλεπτο, σε αυτό που δεν κατονομάζεται,
• δεν ηθικολογεί, δεν εξηγεί – απλώς αφηγείται, με εμπιστοσύνη στην παιδική σκέψη,
• δεν επιβάλλει κανόνες «ισότητας», αλλά αφήνει το παιδί-αναγνώστη να φανταστεί και να πλάσει εναλλακτικές εκδοχές του κόσμου.³

Τα παιδιά χρειάζονται αναγνώριση, όχι διδασκαλία

Τα παιδιά δεν ψάχνουν ρόλους ή ήρωες να μιμηθούν, αλλά χώρους στους οποίους να μπορούν να υπάρξουν όπως είναι. Όπως υπογραμμίζουν οι Monoyiou & Symeonidou,⁴ η συμπερίληψη δεν εξαντλείται στην αναπαράσταση, αλλά προϋποθέτει βαθιά κατανόηση της ετερότητας. Ιστορίες με εναλλακτικές οικογένειες, με σώματα που δεν συμμορφώνονται, με πρόσωπα που υπάρχουν χωρίς να χρειάζεται να κατονομαστούν, δημιουργούν τόπους οικείους για όσα παιδιά νιώθουν ξένα στον κόσμο που τους περιγράφεται.

Από τη θεωρία στην πράξη: πώς διαλέγουμε βιβλία

Η επιλογή ενός βιβλίου χωρίς στερεότυπα δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Δεν υπάρχουν απόλυτοι κανόνες, αλλά κάποια ερωτήματα μπορούν να γίνουν πυξίδα:

• Είναι οι χαρακτήρες σύνθετοι ή περιορίζονται σε προβλέψιμους ρόλους;
• Υπάρχουν πρόσωπα που ξεφεύγουν από τις κυρίαρχες έμφυλες νόρμες;
• Η εικονογράφηση ενισχύει ή αμφισβητεί τις διακρίσεις;
• Υπάρχει χώρος για διαφορετικά σώματα, οικογένειες, μορφές ζωής και τρόπους έκφρασης;
• Το βιβλίο ενθαρρύνει τον προβληματισμό ή προωθεί προκαθορισμένες συμπεριφορές;
• Οι χαρακτήρες εξελίσσονται ή παραμένουν προσκολλημένοι σε στατικά πρότυπα;
• Ανοίγει το βιβλίο χώρο για φαντασία, ερωτήματα και πολλαπλές ερμηνείες, χωρίς έτοιμες απαντήσεις;

Χρήσιμο εργαλείο είναι και οδηγοί όπως της Annamaria Turin,⁵ που βοηθούν στον εντοπισμό έμφυλων συμβάσεων στην εικόνα και στο κείμενο.

Για ένα εκδοτικό τοπίο χωρίς φίλτρα

Η παιδική λογοτεχνία δεν είναι εδώ για να δώσει απαντήσεις, αλλά για να ανοίξει ερωτήματα. Σε μια εποχή που η διαφορετικότητα άλλοτε αποσιωπάται και άλλοτε εξιδανικεύεται, έχουμε ανάγκη από ιστορίες που δεν εξηγούν τα πάντα – αλλά που χωρούν τα πάντα. Ιστορίες που δεν λένε στα παιδιά ποια είναι, αλλά τα αφήνουν να γίνουν αυτό που είναι.

Χωρίς φίλτρα. Χωρίς φύλο. Με φαντασία χωρίς όρια.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

1. Irene Biemmi (2017). Educazione sessista. Stereotipi di genere nei libri delle elementari. Torino: Rosenberg & Sellier.
2. Sabatini, A. (1987). Il sessismo nella lingua italiana. Roma: Presidenza del Consiglio dei Ministri.
3. Serravalle, P. E. (επιμ.) (2001). Saperi e libertà: maschile e femminile nei libri, nella scuola e nella vita. Milano: AIE.
4. Monoyiou, E. & Symeonidou, S. (2015). The wonderful world of children’s books? Negotiating diversity through children’s literature. International Journal of Inclusive Education. https://doi.org/10.1080/13603116.2015.1102338
5. Turin, A. (2003). Guida alla decifrazione degli stereotipi sessisti negli albi illustrati. Comune di Torino.